ساز بربط یا عود چیست؟
سازی ایرانی از گونه سازهای کاسه بزرگ و دسته کوتاه از رده سازهای زهی زخمه ای است.
البته ساز بربط تفاوت کوچکی یا عود دارد. این ساز در مقایسه با عود کاسه کوچکتر و دسته بلندتری دارد.
این ساز به شکل گلابی و از جنس چوب درخت توت یا آبنوس ساخته میشود.
صدای بربط بم ، نرم و در عین حال گرم و جذاب است. این ساز توسط شخصی به نام ابوالحسن زریاب به اسپانیا برده شد و در آنجا با برخی تغییرات در ساختارش با نام لوت ماندگار شد.
قسمتهای مختلف عود
- کاسه طنینی و صفحه رو: این قسمت به شکل گلابی است و از طول به 2 قسمت مساوی تقسیم شده و از ترکهای چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده میشود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خرج صدا از کاسه روی صفحه تعبیه شده است و خرک در پایین صفحه قرار میگیرد.
- پل: در 5 نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پلهایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری میکنند.
- خرک و سیمگیر: خرک بربط قطعهای چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار میگیرد و روی آن شیارهای کم عمقی و ترها ایجاد شدهاند. در ساخت برخی بربط ها، وترها به سیمگیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل میشوند و در برخی دیگر، خرک وظیفه سیمگیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخهایی که روی وتر قرار دارند گره میخورند و به طرف گوشیها میروند. معمولا خرک را مستقیما روی صفحه نمیچسبانند و بین خرک و صفحه، تکهای چوب یا صدف قرار میدهند.
- دسته: بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتیمتر است. در قدیم روی دسته بربط دستانبندی میشد ولی امروزه دسته این ساز فاقد دستان بندی است.
- سر پنچه: سرپنجه یا جعبه گوشیها محفظهای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته میشود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشیهاست و در هر طرف 5 گوشی قرار دارد.
- شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ار تفاع حدود یک میلیمتر بین دسته و سر پنجه قرار میگیرد و وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.
- تعداد و جنس وترها: بربط دارای 10 وتر است که 2 به 2 با هم همصدا کوک میشوند. در بعضی بربطها بمترین وتر را تکی میبندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته میشود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیمهای نایلونی با ضخامتهای مختلف است.
- وسعت: وسعت معمول صدای بربط حدود 2 اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.
- مضراب: جنس مضراب بربط از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشتان دست راست گرفته میشود.
جنس ساز از چوب است و به همین دلیل، در زبان عربی آن را عود نامیدهاند و هم نام دیگر بربت است و هم به معنای سیم در سازهای زهی میباشد.
ساز عود در اشعار فارسی
دانی که چنگ و عود چه تقریر میکنند / پنهان خورید باده که تعزیر میکنند (حافظ)
⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔
مطرب مجلس بساز زمزمه ي عود
خادم ايوان بسوز مجمره ي عود (سعدی)
⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔
آن را که بوی عنبر زلف تو آرزوست
چون عود گو بر آتش سودا بسوز و ساز
پروانه را ز شمع بود سوز دل ولی
بی شمع عارض تو دلم را بود گداز
⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔
نبود چنگ و رباب و نبید و عود که بود
گل وجود من آغشته گلاب و نبید
بیا که با تو بگویم غم ملالت دل
چرا که بی تو ندارم مجال گفت و شنید
⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔⇔
یوسف مصر
دلش شور تو را خواهد زد
تو اگر کوک کنی
ساز زلیخایی را
